Co to jest „Burn Out syndrom”?
(wypalenia zawodowego)
Okreslenie to stało się powszechne od 1974 roku, gdy znany nowojorski psycholog Herbert Freudenberger użył go w swojej książce zatytułowanej: „Burnout: The high cost of high Achivement”. Syndrom wypalenia zawodowego uważa się współcześnie za psychologiczno-medyczny skutek procesów gospodarczych, kulturowych i społecznych zachodzących w XX wieku. Pojawił się on jako efekt zmian w środowisku pracy pełnym obecnie rywalizacji, uprzedmiotowienia pracowników, presji czasu i środków, a nawet łamania praw człowieka. Freudenberger i North definiują go jako stan powstający na skutek długotrwałego doświadczania stresu i angażowania całej energii życiowej, wpływający negatywnie na motywację, zachowania i przekonania.
Początkowo uważano, że syndrom dotyczy osób wykonujących zawody polegające na niesieniu pomocy. Zaliczano do nich szczególnie: lekarzy, pielęgniarki, terapeutów, nauczycieli, duchownych. Analiza profilu tych profesji wskazywała, że poza małymi wyjątkami są to zawody słabo opłacane, wiążące się z nadmierną kontrolą przełożonych oraz trudno w nich wymiernie określić skuteczność podejmowanych działań. Narażone na wypalenie uznawano te osoby, które stale muszą nosić maskę osoby odpowiedzialnej, zrównoważonej, pomocnej, jednocześnie ukrywając własne słabości i problemy. Zdaniem Schmidta (naukowca prowadzącego badania na temat syndromu wypalenia emocjonalnego) zagrożone są przede wszystkim te osoby, które w pracy są zaangażowane i skłonne do szczególnych poświęceń. Za postawy typowe dla osób zagrożonych uznaje się także posiadanie dużych wymagań wobec siebie, negację własnych granic obciążenia, spychanie na dalszy plan potrzeb osobistych oraz chętne i dobrowolne przyjmowanie nowych zadań i obowiązków. Jak więc łatwo wywnioskować syndrom wypalenia zawodowego dotyczy dziś wielu innych grup zawodowych i nie dziwi prawdziwa plaga problemów emocjonalnych, depresji i zaburzeń kardiologicznych w populacji odnoszących sukces menadżerów.
Uważa się, że do wypalenia dochodzi w momencie przekroczenia i przesuwania w górę optymalnego poziomu obciążenia aktywnością zawodową. Syndrom wiąże się również z poziomem trudności wykonywanego zadania oraz poziomem pobudzenia motywacyjnego. To ostatnie rozumiane jest jako stan psychofizycznego napięcia, które działa motywująco, gdy jego natężenie jest optymalne, natomiast zbyt duże nasilenie staje się przyczyną wyczerpania i osłabienia sił organizmu. Jeśli chodzi o poziom trudności zadania, to interesującą koncepcję obrazującą przyczynę wypalenia zawodowego przedstawił amerykański badacz Robert Karask, który stworzył model czterech głównych sytuacji różniących się stopniem nasilenia wymagań i kontroli. Stwierdził, że interakcja wysokich wymagań i niskiego zakresu kontroli jest sytuacją wybitnie stresogenną, a w zawodach, w których przeważa taki stosunek najczęściej dochodzi do wypalenia. Wynika to z faktu, iż postawienie przed człowiekiem wysokich wymagań wywołuje u niego stan napięcia psychofizycznego. Napięcie to nie rozładowuje się na skutek podejmowanych, aktywnych działań, ponieważ są one blokowane przez czynniki ograniczające możliwości wykonawcze jednostki. Ważne jest to, że ograniczeniem nie zawsze są kompetencje pracownika, a przykładowo jego niepewność, niemożność porozumienia się z innymi członkami zespołu, brak zaangażowania innych, brak środków niezbędnych do przeprowadzenia działań itp. Źródeł wypalenia należy zatem poszukiwać wśród czynników osobowych, do których obok niepewności zalicza się: niską samoocenę, defensywność, zależność, nieracjonalne przekonanie o roli zawodowej, czy perfekcjonizm. Obok tej grupy czynników wyróżnia się także czynniki interpersonalne (relacje między pracownikiem a klientem, kontakty z przełożonymi i współpracownikami) oraz czynniki organizacyjne (brak jasnych zasad w firmie, częste ich zmiany, zbyt szeroki zakres zadań, biurokratyczne decyzje przełożonych itp.) Najczęściej syndrom rozwija się zatem u osób, które: stawiają sobie wysokie wymagania, przy niewielkich możliwościach wpływu na sytuację, działają niezgodnie ze swoimi wartościami, są perfekcjonistami i osobami nadmiernie odpowiedzialnymi, wyolbrzymiają porażki, brakuje im partnerskich relacji i wsparcia oraz słabo organizują swój czas wolny i czas w pracy. Syndrom wypalenia opisuje się także jako stan zaawansowanego wyczerpania psychosomatycznego związanego z długotrwałym występowaniem wymienionych wyżej grup czynników zewnętrznych o charakterze patologicznym. Często zdarza się, że kreatywny, twórczy, ambitny pracownik w zderzeniu z realiami wykonywanej aktywności zawodowej popada stopniowo w tę emocjonalna i organiczną patologię. Popycha go w nią frustracja wywołana przez brak sukcesów i satysfakcji z pracy.
Trójwymiarowa teoria wypalenia opracowana przez Christinę Maslach podaje występowanie trzech etapów wypalenia. Pierwszym z nich jest emocjonalne wyczerpanie przejawiające się uczuciem osłabienia powstałego na skutek zbyt wysokich wymagań zarówno emocjonalnych, jak i psychologicznych, jakie stawia przed człowiekiem praca. Wyczerpanie to może mieć również źródło w samym człowieku, który formułuje zbyt wysokie i nierealistyczne wymagania wobec własnych możliwości. Kolejny etap to tzw. depersonalizacja. Objawia się on poczuciem bezduszności, zanikiem wrażliwości w stosunku do innych i ich pogardliwym traktowaniem. Dotyczy to współpracowników, klientów oraz najbliższej rodziny cierpiącego na syndrom wypalenia. Ostatnim etapem wyróżnionym przez Maslach jest obniżenie oceny własnych dokonań, którego przejawem jest uczucie marnowania sił i czasu w wykonywanej pracy. Syndrom rozpoczyna się często od znudzenia, rozczarowania i zmęczenia zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Za nim postępuje pogorszenie komunikacji z otoczeniem w miejscu pracy, przechodzące w unikanie kontaktu ze współpracownikami, agresję i wrogość wobec nich. Zjawiskom tym towarzyszy wielkie znużenie fizyczne i psychiczne, osłabienie koncentracji i myślenia. Najczęstszym objawem wypalenia jest zatem wyczerpanie, które w sferze fizycznej przejawia się brakiem energii, chronicznym zmęczeniem, napięciem i skurczami w obrębie mięśni szyi i ramion, bólami pleców, żołądka, wzrostem ciśnienia, zmianą zwyczajów żywieniowych, zmianą wagi ciała, zaburzeniami snu, podatnością na infekcje, zwiększonym przyjmowaniem leków lub alkoholu w celu zniwelowania wyczerpania fizycznego. Wypoczynek przynosi efekt krótkotrwały, ustępujący zaraz po powrocie do pracy. Wypalony ciągle odczuwa ból, szuka pomocy medycznej, stosuje metody doraźnie obniżające odczucia bólowe, lecz nie jest w stanie się go pozbyć. Przyczyna bólu nie jest bowiem organiczna, dlatego nie da się go zlikwidować w prosty sposób. Częstym objawem u pacjentów z „burn out” jest również to, że po leczeniu i zastosowanej terapii przeciwbólowej, ból znów się pojawia w innym miejscu, bez organicznej przyczyny.
W literaturze prócz etapów wymienia się także stopnie wypalenia zawodowego. Pierwszy charakteryzuje się uczuciem przygnębienia i irytacji. Pojawiają się ustępujące bóle głowy, przeziębienia i bezsenność. Terapeutycznie działa tu zmniejszenie obciążenia pracą, krótki wypoczynek, hobby. Stopień drugi odznacza się gorszym wykonywaniem zadań, wybuchami irytacji, brakiem szacunku i pogardliwą postawą wobec innych. Leczenie wymaga dłuższego urlopu i przeniesienia części codziennej aktywności na zajęcia niezwiązane z pracą, ważna jest również pomoc najbliższych i przyjaciół. Trzeci etap to chroniczność syndromu, w której rozwijają się objawy wyczerpania fizycznego, emocjonalnego i psychicznego. Dominuje uczucie osamotnienia, alienacji, obecne są kryzysy małżeńskie, przyjacielskie, depresja. Stan ten wymaga profesjonalnej pomocy lekarskiej i terapeutycznej.
Firma Reha Plus uzyskała zgodę na wykorzystywanie kwestionariusza „Am I Burning out” badającego syndrom wypalenia, skonstruowanego przez dr Beverly Potter. Jeśli macie Państwo podejrzenia, że któryś z pacjentów bólowych zgłaszający się do Was na terapię może być ofiarą takiego syndromu i źródeł bólu należy poszukiwać w wyczerpaniu wywołanym przez aktywność zawodową możecie skontaktować się z Agnieszką Śliwką: agnieszkas@fizjoterapia.pl w celu uzyskania dostępu do opisywanego kwestionariusza. Jest on dostępny w polskiej wersji językowej.
Agnieszka Śliwka
